Valt er hier nog wat te lachen?

Over humor als subtiele saboteur 20 februari 2025

---

humor als subtiele saboteur van organisatieontwikkeling

Humor, ik ben er dol op. Zowel thuis als op het werk. Humor relativeert, verbindt, ontspant en trekt vastgelopen communicatie vlot. Daar kun je dus niet op tegen zijn. In mijn werk als organisatiecoach zie ik echter ook de keerzijde: de kant van humor die organisaties, teams en medewerkers klem zet. Die krassen maakt in plaats van dat hij glans geeft. Die tot ongezonde situaties leidt, groei afremt of zelfs blokkeert. Daarover gaat het in dit artikel: over hoe humor ook als subtiele saboteur kan werken. De voorbeelden die ik hieronder geef, komen regelrecht uit mijn praktijk.

Humor als spiegel van de onderstroom

Humor op de werkvloer is een fascinerend onderwerp. Naast de functie die humor heeft om zaken op een luchtige of relativerende manier te bekijken, is het tegelijkertijd een krachtige indicator van dieperliggende dynamieken binnen een team of organisatie. Humor als spiegel van de onderstroom: het legt onderliggende spanningen, onuitgesproken regels en collectieve patronen in een systeem bloot. Humor dus, als katalysator van transformatie én als subtiele saboteur ervan. Met de eerste hebben we meestal niet zo’n moeite. Lachen is gezond. De tweede is veel ingewikkelder. Om mee om te gaan, maar vooral ook: om als onderwerp in organisaties bespreekbaar te maken. Dat gaan we liever uit de weg. Wie wil er nou de party-pooper zijn? Dat is in mijn ogen een gemiste kans.

Dubbelzijdig systeemmechanisme

“We zijn in dit MT niet gewend om onderling ‘gedoe’ te bespreken. Een nieuw teamlid had tijdens ons overleg de moed om dat wel te doen. De stilte die volgde werd snel ingevuld met een grap en we gingen weer over tot de orde van de dag. Ik zag de beteuterde blik maar liet het zelf ook gaan.”

Zo verwoordde tijdens een intake een directeur wat er speelde in zijn team. Er viel daar in ieder geval wat te lachen. Interessanter is echter de vraag die de kernvraag voor veel organisaties zou moeten zijn: wat gebeurt er ná de grap? Wat is het effect ervan? Om zich vervolgens te realiseren met welke kant van humor ze te maken hebben: de katalysator of de saboteur. Humor: een kracht die systemen kan stabiliseren, verstoren of transformeren.

Gelaagdheid van humor: tussen transformatie en sabotage

Humor bevat enorm veel informatie. Vaak bevat de kern een waarheid, angst of frustratie. Het team of de organisatie (het systeem) heeft alleen nog geen manier gevonden om die onderstroomse gedachten en gevoelens effectief bespreekbaar te maken. Ik zet een paar functies van humor op een rij:

1.        Sociale smeerolie: Humor brengt mensen samen en verbindt. Een gedeelde grap helpt om tegenslag te relativeren en relaties te verstevigen.

2.        Creatieve disruptie: Humor doorbreekt bestaande denkpatronen en maakt ruimte voor nieuwe perspectieven. Satire en speelse spot maken complexe problemen op een milde manier zichtbaar. Humor werkt dan ontregelend, het zorgt voor bewustwording en biedt een opening naar transformatie.

3.        Ontlading: Humor houdt het licht en luchtig. Soms fungeert humor als ventiel voor spanning wanneer een situatie ongemakkelijk of stroef is. Ironie helpt dan (tijdelijk) om de emotionele zwaarte te verlichten of om onzekerheid af te voeren. Een CEO tijdens het directieoverleg over een aanstaande reorganisatie: “Het goede nieuws: Ik heb besloten om in de nieuwe structuur de slechte koffie gewoon te behouden”.

4.        Weglachen als ongeschreven regel: Wanneer serieuze of moeilijke zaken stelselmatig met humor worden afgedaan, wordt weglachen een cultuurcomponent die de boel stabiliseert. Onze ‘veiligheidsradar’ scant en weet: grappen maken, dan hoor ik erbij!

5.        Overlevingsmechanisme: Als humor in een gespannen systeem een patroon is geworden om structurele problemen te verhullen, dan wordt het een overlevingsstrategie.

In een organisatie met veel inefficiënte overleggen zei een teamlid op spottende toon: “Dit overleg had ook via e-mail gekund, maar dan hadden we wel deze quality time gemist!”. De overige teamleden lachten mee en daar bleef het bij. De grap verhult frustratie die niet werkelijk wordt aangepakt.

Ook cynisme en sarcasme zijn vormen van humor waarbij de kern van de kritiek relevant is, maar de grap de deur sluit voor een constructief gesprek. Een manager introduceerde een idee voor meer onderlinge verbinding. Een van de teamleden reageerde: “Top, gaan we wéér gezellig samen de hei op en pesten we elkaar nog steeds de kiet uit.” Er viel een stilte waarop de manager overging naar een volgend agendapunt.

6.        Humor als machtsspel: Wie lacht, en wie wordt uitgelachen? Humor is nooit neutraal, het kan een subtiel machtsmiddel zijn dat de sociale hiërarchie binnen een systeem bevestigt of uitdaagt.

• Insider-jokes versterken de groepsbinding, maar sluiten anderen buiten.

• Plagen als verfijnde manier om te pesten. Een bijzin als: “Wat ben jíj serieus zeg, kun je nog wel lachen…?” – zet de geplaagde buiten spel.

• Statushumor bevestigt de hiërarchie. “Ja hoor, laten we gaan ‘omdenken’, daar komen we nu vast verder mee…” – een lachende afwijzing van een teamleider op een kritische vraag. En tijdens een discussie over een grote investering grapt de CEO: “Genoeg gepraat! Of moeten we nog even checken of onze CFO niet flauw is gevallen...?”. De om zijn financiële voorzichtigheid beruchte CFO werd neergezet als rem op innovatie en de CEO versterkte zijn uiteindelijke beslissingsmacht.

• Passief-agressieve spot ondermijnt de directe confrontatie: “Zo knap hoe jij altijd nét in de drukste periodes op vakantie bent.” Een ogenschijnlijk neutrale observatie die eigenlijk een sneer inhoudt. Of: “Nou, dat was weer een verhelderende presentatie van HRM…!”. De spot roept twijfel op over de kwaliteit van iemands bijdrage.

• Manipulatieve werking: Een directeur grapt tijdens een MT richting de communicatieadviseur: “Dapper voorstel, misschien komt je volgende idee wél op de shortlist!”. De suggestie dat iemands aanpak niet in de groep past, is impliciet gemaakt.

Uit bovenstaande opsomming blijkt hoe humor een helpende functie kan hebben. Maar ook hoe het gebruikt kan worden om zaken die ertoe doen niet echt te adresseren. Er ontstaat ruis en in het slechtste geval een gevoel van sociale onveiligheid, afwijzing of uitsluiting. Kortom, precies die ingrediënten die de status quo stabiliseren en de kans op ontwikkeling en transformatie saboteren.

Faciliterend of remmend?

Niet de grap of intentie, maar ‘het effect’ ervan bepaalt de waarde van humor in een systeem. Wat zie je gebeuren nadat er een grap wordt gemaakt? Blijkt de humor faciliterend - of remmend, op samenwerking, groei en ontwikkeling?

Het effect:

• Wakkert de grap nieuwsgierigheid en een open gesprek aan? Dan opent de grap een deur naar groei en transformatie. Humor werkt als een cadeautje van de gever aan de ontvanger en creëert ruimte en wederkerigheid. Faciliterend dus voor samenwerking en ontwikkeling.

• Is het effect dat mensen stoppen met kritisch zijn, vragen stellen, reflecteren en zich kwetsbaar opstellen? Humor is dan vaak gericht op iets of iemand anders en weert af of houdt de boel op slot. De humor kapt af en werkt remmend op beweging. Vaak is de grap minder persoonlijk dan we denken en bevat waardevolle informatie over wat er in de onderstroom leeft.

Van leuk houden naar plezierig samenwerken

Een leidinggevende zag hoe het streven naar ‘het leuk houden met elkaar’ via humor soms ten koste ging van bepaalde teamleden. Voor haar was dit aanleiding om humor binnen haar team bespreekbaar te maken: “Toen we met elkaar hadden onderzocht welke vormen van humor we binnen het team herkennen en wat het effect daarvan is, kon dat mantra worden losgelaten. De geest was uit de fles. Er is meer bewustzijn en aandacht voor elkaar en het werkplezier is toegenomen.”

Door humor met een open blik en nieuwsgierigheid te bekijken, ontstaat ruimte. Mijn pleidooi is dus: neem humor gewoon eens onder de loep! Wat heb je immers te verliezen. De aanname dat humor alleen maar goeds kan betekenen, is een vanzelfsprekendheid die vastzet. Door die aanname los te laten, kan humor juist iets waardevols gaan betekenen. Kijk er overigens niet van op als het voorstel om de functie van humor te onderzoeken, leidt tot een grapje: “Jee, voor je het weet mag hier ook niet meer gelachen worden…!”

Een systeem dat humor niet serieus neemt, mist signalen. Een systeem dat alleen weglacht, houdt zichzelf gevangen. Maak humor bespreekbaar – en zet het in als kracht voor beweging in groei!

Welke vormen van humor herken jij in je organisatie of team? Wordt er gelachen om te verbinden, te ontwijken of te veranderen? Interesse om de humor in jullie team eens te verkennen?

Bel of mail me!